IJsland. Land van elementen
Tekst & fotografie: Annemieke van Roekel
� Webversie De Vuurberg 2007
Bruisende watervallen, ongerept landschap en vulkanische verschijnselen geven IJsland zijn grote
aantrekkingskracht. Anders dan de naam doet vermoeden, is IJsland juist groen.
Alleen de gletsjers die IJsland bedekken zijn eeuwig wit. Grote delen van het land bestaan
uit ontoegankelijke, met mos bedekte lavavelden en er is nauwelijks een boom te bekennen.
Toch is IJsland puur natuur. Dat komt vooral door de nog levende geologie.
Gelegen op de Mid-Atlantische rug, de onderzeese bergketen halverwege Amerika en Europa, is IJsland het
product van twee geologische fenomenen. De Amerikaanse en Euraziatische aardschollen
verwijderen zich hier jaarlijks enkele centimeters van elkaar. Dat lijkt weinig, maar
dit kan naarmate de tijd verstrijkt toch aardig oplopen. Twee centimeter per jaar betekent
dat over een periode van een miljoen jaar een scheur in de oceaanbodem ontstaat van twintig
kilometer breedte. Nieuw gesteente vanuit de aardmantel (het plastische deel onder de aardkorst)
vult de scheuren en breuken voortdurend weer op. Qua landschap en vulkanisme is IJsland te
vergelijken met de Great Rift Valley, de grote Oost-Afrikaanse slenk tussen Ethiopi� en Mozambique.
Ook daar wordt de aardkorst opgerekt door spanningen tussen de bewegende (tektonische) platen
waaruit de aardkorst is opgebouwd. Foto: Zuid-West IJsland.
Dankzij een hotspot � een bovengemiddeld warm gebied in de aardmantel
op enkele honderden kilometers diepte, ook wel mantelpluim genoemd� is het stukje
oceaanbodem waarop IJsland ligt naar boven gedrukt en boven de zeespiegel komen te
liggen. Wat IJsland zo bijzonder maakt is dat het eiland volledig is opgebouwd uit
oceaanbodem (lava oftewel basalt) en niet uit continentale aardkorst. Zonder die hotspot
zou IJsland niet boven water zijn uitgekomen, want oceaanbodem is veel zwaarder dan een
continentale massa en zakt normaalgesproken dus dieper weg in de plastische aardmantel.
Continenten liggen gemiddeld bijna een kilometer boven zeeniveau terwijl de oceaanbodem
gemiddeld ruim vijf kilometer onder het zeeoppervlak ligt. Foto: Waterval.
Onderzeese bergketen
De vulkanen van IJsland maken deel uit van een onderzeese bergketen,
die zich helemaal vanaf Groenland via IJsland en de Faer�er tot aan de Britse eilanden
uitstrekt. Ook in Noord-Ierland vind je gesteenten die van dezelfde vulkanen afkomstig
zijn. Precies boven de hotspot liggen de meest actieve vulkanen van IJsland. Tien jaar
geleden kwam een van de vulkanen onder Europa�s grootste gletsjer Vatnaj�kull tot leven,
wat leidde tot zware overstromingen. Hele bruggen werden meegesleept in de krachtige waterstroom,
afkomstig van het smeltwater uit de kratermeren. Vulkaanfanaten uit Nederland boekten halsoverkop
een ticket om het natuurgeweld met eigen ogen te kunnen aanschouwen. Foto: Mixing waters.
De �grens� tussen Amerika en Europa loopt vanaf het noordoosten van IJsland tot in het zuidwesten,
bij het Nationaal Park �ingvellir (je spreekt uit: Thingvetlir). Een beroemde plek, die de UNESCO
in 2004 uitriep tot Werelderfgoed. �ingvellir, al sinds 1930 een Nationaal Park, is niet alleen qua
natuur heel bijzonder, ook cultureel gezien is dit gebied van grote betekenis. Zestig jaar na de
eerste bewoning van IJsland in 870, kwam hier het eerste parlement (Al�ing, spreek uit: Althing)
en het hooggerechtshof (L�gr�tta) bijeen. De rechtsspraak op deze plek ging nog eeuwen door nadat
IJsland in 1662 onder de heerschappij van Denemarken was gekomen. Foto: �ingvellir.
In ��n oogopslag zie je hier de grenzen van de Amerikaanse en
Euraziatische aardschollen als muren in het landschap staan. Een heel bijzondere gewaarwording
dankzij de wetenschap dat de twee continenten hier nog steeds uit elkaar bewegen. Dit proces begon
meer dan vijftig miljoen jaar geleden, toen de Atlantische oceaan zich opende tussen Groenland en
Noorwegen. In de afgelopen tienduizend jaar zakte de vallei van �ingvellir veertig meter loodrecht
naar beneden. Jaarlijks gaat dat met een millimeter, maar soms verzakt de bodem als gevolg van
aarbevingen plotseling enkele meters. Foto: Tektonische plaatgrens.
Niemandsland
In het kilometers brede, verzakte niemandsland tussen de twee aardschollen zijn
vulkanen en meren een algemeen verschijnsel. Om nogmaals de vergelijking met Oost-Afrika te trekken:
beroemde vulkanen in de grote Afrikaanse slenk zijn de Kilimanjaro en Mount Kenya; bekende meren
zijn het Victoriameer en Lake Tanganyika, Afrika�s grootste en diepste meer. Door de scheuren en
breuken in de opgerekte en dunne aardkorst kan het water in die meren een grote diepte bereiken.
De namen van de IJslandse meren en vulkanen zijn minder beroemd, maar daarom niet minder indrukwekkend.
Bij �ingvellir ligt het bijna honderd vierkante kilometer grote meer �ingvallavatn, van oorspong
een gletsjermeer dat tienduizend jaar geleden, aan het eind van de laatste ijstijd, werd gevormd.
Het ligt honderd meter boven zeeniveau en wordt grotendeels gevoed met bronwater dat deels vanaf
gletsjers wordt aangevoerd. Foto: �ingvallavatn.
IJsland is het jongste eiland van Europa en vernieuwt zich voortdurend. Door erosie verdwijnt
er heel wat puin de zee in, maar door vulkaanuitbarstingen groeit het eiland sneller aan dan
het afbrokkelt. In het centrale deel van IJsland worden de breuken en scheuren in de aardkorst
steeds met vers magma opgevuld. Daarom liggen de jongste bergen in het centrale deel van IJsland
en liggen de oudste gesteenten logischerwijze het verst hiervan verwijderd, in de noordwestelijke
en zuidoostelijke kustgebieden. De lava boven de zeespiegel is minder dan veertien miljoen jaar
oud, wat geologen als piepjong beschouwen. In 1963 werd er zelfs nog een nieuw eilandje
�geboren�. Vlak voor de zuidkust verscheen Surtsey toen boven water. Het duurde slecht enkele
jaren voordat er planten groeiden en het nieuwe eilandje bezocht werd door trekvogels en zeehonden.
Verwacht wordt dat Surtsey, dat ruim anderhalve vierkante kilometer groot is, halverwege
volgende eeuw door erosie weer onder de golven zal verdwijnen. Datzelfde lot zal naar verwachting
ook het aan de noordkust van IJsland gelegen eilandje Grimsey treffen. Dit eiland, dat
precies op de poolcirkel ligt (op 66 graden en 33 minuten noorderbreedte), is een populaire
bestemming van reizigers die per se de poolcirkel willen oversteken. Foto: Surtsey (Nasa).
Je hoeft echt geen geoloog te zijn om te zien dat het landschap van IJsland
heel jong is. Overal op het eiland bruisen onstuimige watervallen, een teken dat het water
de hoogteverschillen in het landschap nog niet heeft getemperd. Veel rivieren op IJsland hebben
hun natuurlijke loop behouden, maar dat neemt niet weg dat grote gebieden in het binnenland
omgetoverd zijn tot stuwmeren voor de opwekking van elektriciteit. Op dit moment bouwt IJslands
grootste energiebedrijf, Landsvirkjun, een omstreden stuwdam in de K�rahnj�kar-kloof in Oost-IJsland.
Het stuwmeer wordt exclusief voor de elektriciteitsvoorziening van een nieuw te bouwen
aluminiumfabriek aangelegd, ondanks sterke kritiek vanuit de bevolking. Economische motieven
zijn doorslaggevend geweest voor de start van dit grootschalige hydro-project, waarvoor een groot
natuurgebied onder water zal worden gezet. Lokale politici vinden dat het project noodzakelijk
is om de leegloop van de bevolking aan de oostkust tegen te gaan, nu de visserij en landbouw steeds
minder te bieden hebben. Binnen toeristische randvoorwaarden, dat wel. Foto: Blue Lagoon, thermisch bad
in een ondergelopen lavaveld.
Gullfoss
Het dilemma natuur-economie op IJsland is niet van recente datum,
getuige het indrukwekkende verhaal over natuurbeschermster en �activiste van het eerste uur,
Sigr��ur T�masd�ttir. Zij werd in 1874 als dochter van een boer geboren in het dorpje Brattholt
in het zuidwesten van IJsland. Haar vader was eigenaar van het boerenland bij de beroemde waterval
Gullfoss, die toen al gold als een toeristische trekpleister. De artistiek aangelegde Sigr��ur
en haar zusters gaven bezoekers rondleidingen bij Gullfoss en legden het eerste pad naar de
waterval aan. Toen bleek dat buitenlandse investeerders in de �witte rivier� Hv�t� bij Gullfoss
een waterkrachtcentrale wilden bouwen, heeft Sigr��ur zich hard gemaakt om dit plan tegen te houden.
Ze ging de strijd aan met de machtigste bestuurders van het land en dreigde in de waterval
te springen als het project zou doorgaan. Uiteindelijk kreeg ze haar zin wegens wanbetaling
van de investeerders en lukte het haar advocaat om de contracten te annuleren. Gullfoss
is sinds 1975 beschermd en een van IJslands beroemdste toeristenattracties. Als toerist
kun je hem bijna niet missen omdat Gullfoss onderdeel uitmaakt van de Golden Circle,
de meest populaire en vlakbij Reykjavik gelegen toeristische route. Foto: Afbeelding van Sigr��ur
T�masd�ttir bij de Gullfoss waterval. Foto: Sigr��ur T�masd�ttir
Zes kilometer verwijderd van Gullfoss ligt de beroemde geiser Geysir,
die inmiddels niet meer actief is. Zijn kleinere broertje Strokkur spuit nog iedere vijf minuten;
het moment net voordat hij gaat spuiten, als de waterbel op zijn grootst is, is het meest
indrukwekkend. Geysir en Strokkur liggen in de thermische zone op IJsland, waar de ondergrond
het heetst is en waar zich ook de meest actieve vulkanen bevinden. De IJslanders benutten de warmte uit de aarde optimaal. Deze gratis energie van de natuur
maakt het er zelfs betaalbaar om tuinbouwproducten in verwarmde kassen te telen.
Op IJsland hoef je niet zuinig met energie om te gaan door de thermostaat een graadje
lager te zetten. Aardwarmte, dat niet alleen voor de verwarming van gebouwen maar ook
voor elektriciteitsopwekking dient, is er ruimschoots aanwezig. Door de �gratis� energie
die natuur levert, blijft het toch al dure leven voor de IJslanders een beetje betaalbaar.
Ze zijn slechts een paar tientjes per maand aan energiekosten kwijt, terwijl het
leven voor toeristen op dit eiland akelig duur is. Een kort verblijf op IJsland,
dat op minder dan drie uur vliegen van Amsterdam ligt, heeft dus zo zijn voordelen,
want de IJslandse kronen vliegen er je portemonnee uit. Foto: Geiser Strokkur.
Twintig ijstijden
Met de kou valt het op IJsland reuze mee. Dat is te danken
aan de warme golfstroom die langs de zuidkust stroomt. In de zomers wordt het meestal
niet warmer dan een graad of vijftien, maar is 2006 was de zomer er met 24 graden celsius
uitzonderlijk warm. Wel valt er veel neerslag, dat wegzakt in de poreuse, vulkanische bodem
en als stoombronnen en geisers weer aan het oppervlak komt. Door de noordelijke ligging,
tegen de poolcirkel aan, moeten de eilandbewoners de wintermaanden met weinig zonlicht door
het leven. Het wordt dan alleen rond het middaguur even schemerig. Foto: Jeep crossing water.
Tijdens de twintig ijstijden die het noorden van Europa de afgelopen paar
miljoen jaar geleden onderging,
lag IJsland voor lange aaneengesloten periodes verscholen onder een dikke ijskap.
Aan de vele tafelbergen in het landschap is te zien hoe dik het pakijs minstens geweest moet zijn.
Tafelbergen zijn vulkanen die ooit onder ijs zijn uitgebarsten en hieraan hun afgeplatte
vorm danken. Al direct buiten Reykjavik zijn aan de horizon de afgeplatte tafelbergen
zichtbaar en bevind je je in een toendra-achtig gebied met nauwelijks hoge begroeiing
en met her en der stoompluimen afkomstig van onderaardse warmtebronnen. De vier gletsjers
die nu ruim tien procent van IJsland permanent bedekken (Vatnaj�kull, Langj�kull, Hofsj�kull
en M�rdalsj�kull) stammen niet uit de laatste ijstijd, maar zijn ontstaan tijdens de �kleine
ijstijd�, een extreem koude periode die Europa in de veertiende eeuw teisterde. Foto: Tafelberg aan de horizon.
Walhalla
IJsland heeft vulkanen in allerlei soorten en maten en is voor
liefhebbers van dit soort fenomenen een echt walhalla. (Walhalla is de naam die de Vikingen,
die ook op IJsland neerstreken, gaven aan de hemel waar zij na een � oorlogszuchtige � �heldendaad�
in terecht kwamen.) Explosieve vulkanen waar wij in Europa mee vertrouwd zijn, zoals de Vesuvius,
vind je in IJsland niet veel. Vergeleken met dit soort explosieve �stratovulkanen�,
die zich kenmerken door gevaarlijke uitbarstingen waarbij veel stof, hete as en vulkanische
bommen de lucht in worden geslingerd, is het vulkanisme op IJsland in het algemeen veel milder. Foto: Pahoehoe-lava of 'touwlava'
Zo�n �milde� vulkaan is bijvoorbeeld de negenduizend jaar oude schildvulkaan
Skjaldbreiddur bij �ingvellir. De lava is vloeibaar en te vergelijken met een dikke oliebrei
die wel honderden kilometers ver kan uitstromen. Tien procent van het oppervlak van IJsland
is bedekt met dit soort lava (pahoehoe-lava oftewel helluhraun in de IJslandse taal). Ook
Hawaii is opgebouwd uit schildvulkanen, waarvan de heuvels een flauwe helling hebben. De lava
heeft vaak mooie touwachtige structuren; het rimpelige oppervlak van de �touwlava� ontstaat
wanneer de bovenlaag stolt en de lava eronder door blijft stromen. De Keri� krater is een
voorbeeld van een heel ander vulkaantype. Deze explosiekrater werd 6500 jaar geleden gevormd
als gevolg van een heftige �freatische� explosie waarbij hete lava in contact stond met (zee)water.
In de ringvormige krater ligt een met grondwater gevuld kratermeer. Foto: Keri� krater.
De meeste lava op IJsland is echter afkomstig uit langgerekte
scheuren in de aardkorst, die kilometers lang kunnen zijn. Tijdens de �spleeterupties�
kunnen prachtige kraterrijen ontstaan, zoals bij de 25 kilometer lange Laki-breuk. Hier
liggen tientallen kraters op een rij. In 1783 kostte een uitbarsting in dit gebied een vijfde
van de bevolking en veel dieren het leven. Ook de Krafla in het noordoosten is zo�n langegerekte
spleetvulkaan. De Hekla, een gevaarlijke stratovulkaan die deel uitmaakt van een lange vulkanische
bergketen (de Heklugj�), kan ieder moment uitbarsten en wordt door geologen dan ook nauwlettend
in de gaten gehouden. De laatste keer barstte de Hekla uit in februari 2000; de laatste eeuwen
is de vulkaan eens in de tien jaar actief. Foto: Typisch IJslands landschap in het Hekla-gebied.
Waterstofeconomie
IJsland heeft dankzij de vulkanisch actieve ondergrond de
energievoorziening duurzaam op orde en heeft nog meer grootse plannen met schone energie.
De ruime aanwezigheid van aardwarmte en waterkracht maakt dat de IJslanders voor hun elektriciteits-
en warmtevoorziening geen broeikasgassen uitstoten. Fossiele energie gebruiken ze wel voor
hun schepen en wagenpark, dat overigens gloednieuw en energieverspillend oogt, want veel
IJslandse gezinnen rijden in luxe jeeps. De regering heeft het ambitieuze plan om auto�s
in de toekomst op waterstof te laten rijden en experimenteert al met enkele waterstofbussen
in Reykjavik. Ook de vissersvloot moet volgens de plannen overschakelen op CO2-neutraal
waterstof. Of de IJslandse vissersschepen dan daadwerkelijk het predicaat 'duurzaam' verdienen, terwijl
er tegen internationale afspraken in ook nog mee op walvissen wordt gejaagd, is natuurlijk maar de
vraag! Foto: Hydrogen vehicle.
Dit artikel is gepubliceerd in Wildlife Magazine editie november-december 2007.
� Annemieke van Roekel, 2008. Niets van deze website mag worden
vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door middel van druk, microfilm, fotokopie,
plaatsing van teksten en/of afbeeldingen op andere websites of op welke wijze
dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en de
betreffende tijdschriftredacties.
